Afkoeling noordelijk halfrond naar winter verloopt moeizaam

Foto boven: Winter - Cynthia van Leusden

De herfst is het overgangsseizoen tussen de zomer en de winter. De voor het weer bij ons belangrijkste processen die zich dan afspelen, zijn de terugkeer in de stratosfeer van de poolwervel en het afkoelen van het noordpoolgebied.

Andere belangrijke processen in de herfst zijn het weer aangroeien van het gebied met zeeijs op de Noordelijke IJszee en de terugkeer van de sneeuw op het noordelijk halfrond.

Poolgebied warm, weinig ijs en sneeuw en een zwakke poolwervel

Advertentie

Om maar met de deur in huis te vallen: het noordpoolgebied is nog steeds erg warm, de aangroei van het zeeijs verloopt erg traag, er ligt op het noordelijk halfrond door de bank genomen minder sneeuw dan normaal (nu ook in Siberië – terwijl in het erg zuidelijk gelegen Tibet juist een opmerkelijk sneeuwveld is ontstaan) en de poolwervel gedraagt zich tot nu toe erg tam.

Daar waar de hoeveelheid en de verdeling van het zeeijs in het noordpoolgebied, evenals de hoeveelheid sneeuw in Siberië van belang zijn voor de kracht van de poolwervel gedurende de komende winter (en op die manier indirect invloed kunnen hebben op het weer bij ons), zijn de temperaturen in het poolgebied voor de naderende winter van direct belang.

Poolwervel bakent de ‘donkere Noordpool’ af

We lopen alle genoemde factoren nog even kort langs, te beginnen met de poolwervel. De poolwervel is een straalstroom die zich gedurende het winterhalfjaar in de stratosfeer rondom het poolgebied bevindt. Binnen de poolcirkel verdwijnt de zon tijdens de wintermaanden gedurende langere tijd onder de horizon. Grote gebieden ontvangen tijdens de poolnacht daardoor geen straling van de zon en koelen steeds verder af.

Advertentie

In de stratosfeer, de luchtlaag boven de troposfeer (waarin ons weer zich afspeelt), gaan de temperaturen nog harder omlaag. Tot wel -80 graden op de koudste plekken en dat op een hoogte van rond 25 kilometer.

Om die koude bel heen bevindt zich warmere lucht, op de plekken waar de zon wel dagelijks schijnt. De overgang tussen die twee luchtsoorten wordt gemarkeerd door een cirkelvormige straalstroom, rondom de donkere Noordpool. Die straalstroom wordt de polar vortex, of in het Nederlands de poolwervel genoemd. En is in de winter vrij sterk.

De berekende kracht van de poolwervel, in de komende weken. De lijntjes die door de nul gaan, marekeren een mogelijke SSW- ECWMF

De poolwervel gedraagt zich tot nu toe nogal tam

Een poolwervel in goede doen houdt de binnen de poolcirkel aanwezige kou in grote lijnen gevangen. Ook versterkt een stevige poolwervel na verloop van tijd de westcirculatie in troposfeer onder zich. Sterke poolwervels lopen in onze omgeving dan ook meestal op een zachte winter uit met veel wind en regen.

De poolwervel is in de winter niet altijd sterk. Allerlei processen die zich in de luchtlaag eronder afspelen, kunnen de poolwervel erboven laten vertragen, van vorm laten veranderen en onder bijzondere omstandigheden zelfs helemaal laten instorten. Hoe zwakker de poolwervel in de winter is, hoe makkelijker de koude lucht vanuit het poolgebied ontsnapt.

De eerste weken van de poolwervel zagen er dit jaar na zijn terugkeer in september nogal tam uit. Ook nu is hij minder sterk dan gebruikelijk. Wordt de komende dagen wel even een toename in de kracht ervan verwacht, al snel gaat de fut er weer uit en op de grens van november en december is er nu zelfs een wat grotere kans op een totale instorting: een SSW. We zien nog timingsverschillen, maar rond 20 van de 101 lijntjes in de berekening gaan ervoor. Voor het verdere verloop van de winter zou die mogelijke SSW op een zeer strategisch moment komen.

De afwijkingen van de temperatuur ten opzichte van normaal in het noordpoolgebied van dit moment. Het is er nog steeds een stuk warmer dan gebruikelijk - Climate Reanalyzer

Noorpool tot nu toe erg warm

Sinds het einde van de zomer is het noordpoolgebied tot nu erg warm geweest. De gemiddelde temperaturen in het gebied binnen de tachtigste breedtegraad lagen de afgelopen weken vaak meer dan 10 graden boven normaal. De oorzaak van die warmte ligt in een combinatie van het nog ontbreken van grote oppervlakten aan zeeijs en het binnendringen van warmte, zowel via de lucht als via het water.

Een gevolg van die warmte was dat de uitbreiding van het zeeijs in het gebied moeizaam verliep. We zitten nu op het niveau van 2012, het jaar met het minste zeeijs tot nu toe.

Inmiddels zien we dat het tot nu wel dichtgevroren deel van de Noordelijke IJszee groot genoeg is geworden om de temperaturen verder te laten dalen. De laatste dagen gaat het dan ook rap omlaag en is de afstand van de gemiddelde temperatuur ten opzichte van normaal kleiner geworden.

In het noordpoolgebied is de laatste dagen wel een rappe daling van de temperatuur te zien - DMI

Op veel plaatsen nog grote sneeuwtekorten

Kwam de eerste sneeuw dit jaar in Siberië erg vroeg, namelijk al vanaf halverwege de septembermaand, de laatste twee weken is het oprukken van het sneeuwdek in het verre oosten door zachter weer tot staan gebracht. Hierdoor zien we nu grote sneeuwtekorten in het noordwesten en in het zuiden van Rusland. Ver naar het oosten is er aan de zuidkant wel een overschot aan sneeuw, en in Tibet is een opmerkelijk sneeuwveld ontstaan.

Een rode kleur geeft de gebieden met een tekort aan sneeuw aan. Blauw markeert de plekken waar er meer sneeuw ligt dan anders - Rutgers' Global Snow Lab

Aan de andere kant zijn er ook in Canada in noorden grote tekorten aan sneeuw. Het warme weer van deze herfst heeft op het noordelijk halfrond dus duidelijk zijn sporen nagelaten.

IJstekort aan Europese kant poolgebied en poolwervel interessant

Met het oog op de komende winter zijn de verwachte dip in de sterkte van de poolwervel rond de maandwisseling tussen november en december en het tekort aan zeeijs in de Europese sector van het noordpoolgebied het interessantst. Beide kunnen elkaar versterken.

De ontwikkeling van het zeeijs in het noordpoolgebied tot nu toe. Er zijn grote tekorten - NSIDC

Mocht het rond de maandwissel inderdaad al tot een vroege SSW komen, dan zou dat met het oog op de winter een interessante gebeurtenis zijn. Vroege uitbraken van kou vanuit het poolgebied liggen dan op de loer. Waarbij het geen garantie is dat die uiteindelijk ook onze omgeving bereiken. Maar de kans op zo’n gebeurtenis zou in elk geval wel groter zijn dan in andere winters van de laatste jaren.