Warme luchtlaag boven poolgebied straks geheim wapen winter?

Foto boven: Winter - Cynthia van Leusden

Is een warme luchtlaag, die al lange tijd – op korte onderbrekingen na – boven het poolgebied aanwezig is, straks het geheime wapen van de winter? Het is deze luchtlaag die bij IJsland en Groenland steeds weer drukstijgingen veroorzaakt.

Tijdens de afgelopen winter van 2025 zagen we het al. Met name gedurende januari en februari gedroeg het weer zich anders dan je op basis van achtergrondfactoren mocht verwachten. Met name de krachtige poolwervel, die we een groot deel van de winter zagen, leek op voorhand een sterke aanwijzing voor een door een westcirculatie gedomineerde winter.

Poolwervel omcirkelt ‘donkere deel’ poolgebied

De poolwervel is de straalstroom die in het winterhalfjaar in de stratosfeer ontstaat en het ‘donkere deel’ van het poolgebied, het stuk waar de zon maandenlang onder is, omcirkelt. Doordat de lucht in het gebied waar die straalstroom zich bevindt erg ijl is, duurt het een tijdje voordat die sterke wind in de stratosfeer het weer in de luchtlaag eronder, de troposfeer naar zijn hand kan zetten. Meestal gebeurt dat pas in de loop van de decembermaand.

Advertentie

Zodra die ‘koppeling’ tussen de poolwervel in de stratosfeer en de dynamiek in de troposfeer eronder een feit is, is het verdere vervolg meestal duidelijk. Een sterke poolwervel betekent dan vaak een sterke straalstroom in de laag eronder, op het noordelijk halfrond resulterend in een westcirculatie met voor ons het daarbij behorende zachte en wisselvallige winterweer.

Weerbeeld winter 2025 week in januari en februari af

In december 2024 ging het uiteindelijk ook zo, maar in januari en ook in februari week het beeld af. Januari was een natte maand, maar er zat ook een fase met noordwestenwinden en winterse buien in. Later speelden hogedrukgebieden boven het continent een grote rol. En verrassenderwijs kwam de gemiddelde temperatuur een fractie onder normaal uit.

In februari waren hogedrukgebieden ook belangrijk. Ze lagen boven Centraal- en Noord-Europa. Zagen we in januari aan het begin van de maand in de buurt van IJsland en Groenland, ondanks de sterke poolwervel, al een sterk hogedrukgebied ontstaan, in februari gebeurde dat vanaf de 11^e nog een keer. Ook toen was de poolwervel sterk. Hogedrukgebieden in die regio zorgen aan hun oostflank voor de afstroom van koude lucht naar het zuiden.

Het weer leek zijn eigen gang te gaan

Uiteindelijk eindigde februari met een normale temperatuur, waar de maand lange tijd aan de koude kant leek uit te pakken. De zeer zachte laatste week werkte het temperatuurtekort alsnog weg. Wel ging de laatste wintermaand als zonnig en droog de boeken in.

Advertentie

Zoals al aangegeven, waren de gebeurtenissen in januari en februari een verrassing. Op basis van de achtergrondfactoren leek een voortzetting van het zachte en sterk wisselvallige weer, zoals we dat in de decembermaand ook hadden, voor de hand te liggen. Het gebeurde niet. Het weer leek zijn eigen gang te gaan. De koppeling tussen de poolwervel en de dynamiek in de laag eronder, de troposfeer leek maar niet van de grond te komen.

Twee mogelijke oorzaken

Er waren twee mogelijke oorzaken. Een eerste lag in het wat onrustige gedrag van de poolwervel. Was hij het ene moment mooi rond, het andere moment strekte hij zich uit en kreeg een langgerekte vorm. Vooral in Noord-Amerika leidde dit onrustige gedrag van de poolwervel af en toe tot uitbraken van kou vanuit het noordpoolgebied. Ook warmde de stratosfeer boven Canada een keer sterk op (een ‘Canadian Warming’ genoemd). In dat specifieke geval leidde die opwarming tot de vorming van een hogedrukgebied bij IJsland en Groenland.

Andere momenten van drukstijgingen, in de buurt van Groenland en IJsland maar ook in andere delen van het poolgebied, leken met de aanwezigheid van een warme luchtlaag in de onderste helft van de stratosfeer te maken te hebben. Nu en dan werd de onderzijde van die luchtlaag naar de grond geduwd, wat aan het aardoppervlak tot luchtdalingen en de bijbehorende oplopende barometerstanden leidde. Mogelijk was die warme laag er ook de oorzaak van dat de koppeling tussen stratosfeer en troposfeer moeizaam op gang kwam.

Op dit plaatje zie je een dwarsdoorsnede van de atmosfeer boven het poolgebied, binnen de 65e breedtegraad. Het plaatje laat de afwijkingen van de geopotentiale hoogte zien. Op plekken met een rode kleur is de lucht warmer dan normaal, waardoor de luchtkolom er wat uitzet. Ook zijn de rode plekken te zien als plaatsen waar de poolwervel relatief zwak is. Onder het plaatje staat de ontwikkeling van de AO-index aangegeven, een index die informatie geeft over de drukverdeling in het poolgebied. Een negatieve AO-index ontstaat als de luchtdruk boven het poolgebied stijgt, een positieve waarde laat relatief lage luchtdrukstanden zien. Opvallend is hoe de index, op het moment dat de rode kleuren de grond bereiken, steeds negatief wordt. De luchtdruk stijgt dan. Af en toe ontstaan op die manier hogedrukgebieden in het poolgebied en ook in de buurt van IJsland en Schotland - NOAA/NWS

Warme luchtlaag is er nog steeds

Het interessante is nu dat die warme luchtlaag er nog steeds is, en de laatste tijd ook alweer enkele keren tot drukstijgingen in de omgeving van IJsland en Groenland heeft geleid. Zelfs middenin de zomer gebeurde dat een keer.

We hadden toen in juli net de eerste hittegolf achter de rug. Koude lucht drong, aan de oostflank van dat bij IJsland en Groenland gevormde hogedrukgebied, naar het zuiden op en bracht in de hoge delen van de Alpen zelfs sneeuw. Het was daarna dat een koudeput zich boven Polen afsnoerde, die vervolgens een einde maakte aan de verdere aspiraties van de zomer in onze omgeving. Een verwachte hittegolf trof niet onze regio, maar kwam in Scandinavië terecht.

Beinvloedt warme luchtlaag verloop van de winter straks opnieuw?

De vraag is of die warme luchtlaag, die er toch al zo’n anderhalf jaar ligt, ook de komende wintermaanden in het poolgebied aanwezig blijft? En op dezelfde manier als tijdens de voorgaande winter invloed heeft op het al dan niet koppelen van de stratosfeer, met daarin de poolwervel, met de dynamiek van de troposfeer eronder; de troposfeer, waarin ons weer wordt gemaakt. Of ook weer één of twee hogedrukgebieden in de regio IJsland en Groenland op de rails kan zetten? Het is die dynamiek die bepaalt hoe de winter er bij ons komt uit te zien.

Over de reden achter de aanwezigheid van die warme luchtlaag boven het poolgebied doen intussen verschillende theorieën de rondte. Het kan natuurlijk toeval zijn, of een gevolg van klimaatverandering. Maar er wordt ook wel gewezen naar de uitbarsting van de Hunga Tonga-Hunga Ha’apai vulkaan, op 15 januari 2022.

Grote hoeveelheden extra waterdamp in de stratosfeer

Die uitbarsting, waarvan de rookpluim tot een hoogte van 58 kilometer in de atmosfeer doordrong, bracht een enorme hoeveelheid waterdamp in de stratosfeer, een luchtlaag die normaal arm is aan waterdamp. In de jaren daarna heeft die waterdamp in de stratosfeer zich over heel de aarde verspreid. In de zomer neemt de waterdamp (het is een broeikasgas) extra warmte van de zon op, en is zo als een warme laag in de stratosfeer terug te vinden. Mogelijk is dat dezelfde warme luchtlaag, zoals die al een tijdje boven het poolgebied terug te zien is.