Een ‘winter van 1963’ zou nu 1,7 tot 1,9 graden warmer zijn

Foto boven: Winter - Cynthia van Leusden

De winters in Midden-Europa zijn sinds het midden van de vorige eeuw duidelijk warmer geworden. Strenge kou zoals vroeger lijkt inmiddels iets uit een ander tijdperk. Maar behoren zeer strenge winters als die van 1963 ook definitief tot het verleden, of zijn ze in de huidige situatie nog steeds wel mogelijk?

Een groep wetenschappers uit 8 verschillende Europese landen heeft de afgelopen jaren zijn tanden gezet in het beantwoorden van deze vraag. Uit de resultaten van hun in november 2023 verschenen onderzoek blijkt dat een winter als die van 1963 – de koudste van de afgelopen eeuw – nog steeds mogelijk is, zelfs in het huidige, warmere klimaat. De kans erop, die vroeger al erg klein was, is alleen wel nog een stuk kleiner geworden.

Winter van 1963 staat in het collectieve geheugen gegrift

De winter van 1963 staat in Nederland in het collectieve geheugen gegrift. Nederland lag wekenlang onder een dik pak sneeuw, het vroor dat het kraakte en de Elfstedentocht werd onder ijzige omstandigheden verreden. De Noordzee vroor tot op enkele kilometers van de kust dicht en het ijs op het IJsselmeer werd in de loop van de winter zo dik dat het duizenden auto’s tegelijkertijd kon dragen. Er werden meerdere toertochten op het ijs gehouden.

Advertentie

In Duitsland kwam de gemiddelde wintertemperatuur op maar liefst 6,3 graden beneden normaal uit, een afwijking van ruim 3,4 standaarddeviaties ten opzichte van het klimaatgemiddelde (1981-2010). In Nederland bedroeg de gemiddelde temperatuur -3,0 graden, 6,4 graden beneden het voor de periode van 1981 tot 2010 geldende gemiddelde.

Wat zegt het onderzoek?

Het onderzoek, uitgevoerd met meerdere zogenoemde attributiemethoden, laat zien dat een vergelijkbare circulatie als die in 1963 – met langdurige oost- tot noordooststromingen – in het huidige klimaat nog altijd tot een extreem koude winter zou kunnen leiden. De gemiddelde temperatuur zou dan in Duitsland tussen 4,9 en 4,7 graden lager uitkomen dan het gemiddelde. Dat zou zo’n winter op één na koudste van de afgelopen 75 jaar maken.

De onderzoekers volgden twee sporen. Eerst probeerden ze de vraag te beantwoorden op welke manier de winters in Noordwest-Europa sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn opgewarmd. Daarbij onderscheiden ze twee componenten: het deel van de waargenomen verandering dat op het conto van de stijgende temperaturen op aarde kan worden geschreven en het deel dat door een veranderend windpatroon in de wintermaanden wordt veroorzaakt.

Meer zonale stromingen

Het tweede spoor was het beantwoorden van de vraag hoe een winter er in de huidige tijd uit zou zijn, mocht het dominante circulatiepatroon van de winter van 1963 zich herhalen. Wat voor een gemiddelde temperatuur zou zo’n winter tegenwoordig nog kunnen opleveren?

Advertentie

Voor wat het eerste spoor betreft, blijkt uit het onderzoek dat de winters in Noordwest-Europa sinds de jaren vijftig ongeveer 2,5 graden warmer zijn geworden. Een groot deel van die variabiliteit blijkt te zijn veroorzaakt door veranderingen in het stromingspatroon. Zonale stromingen zijn in de winters dominanter geworden, geblokkeerde stromingen komen minder vaak voor. Oftewel: de wind heeft tijdens de wintermaanden tegenwoordig een grotere neiging om uit het warme zuidwesten te waaien, en minder uit het koude noordoosten.

Geen aanwijzingen voor een duidelijke forcering

Het interessante aspect van het onderzoek is dat de wetenschappers aangeven dat ze geen aanwijzingen hebben gevonden voor het bestaan van een duidelijke forcering, die aan deze verandering ten grondslag zou liggen. Dit betekent met andere woorden dat een toekomstige verandering, waarin geblokkeerde stromingen weer meer de kans krijgen, niet onmogelijk is. Oftewel: het zou hier om een ‘toevallige’ natuurlijke variatie kunnen gaan.

Het zijn echter niet alleen de veranderde stromingspatronen die de opwarming van de Europese winters kunnen verklaren, zo geven de onderzoekers aan. Andere oorzaken, en de belangrijkste daarvan is de opwarming van de atmosfeer op aarde, spelen ook een belangrijke rol.

Een winter van 1963 zou nu 1,7 tot 1,9 graden warmer verlopen

Een door hen uitgevoerde simulatie, waarin een herhaling van het stromingspatroon zoals dat gedurende de winter van 1963 dominant was centraal stond, laat zien dat een winter als die van 1963 in de huidige tijd een gemiddelde temperatuur van tussen 4,7 en 4,9 graden beneden de normaal uit 1981-2010 zou kunnen opleveren. Binnen de maximale onzekerheidsmarge liggen de berekende afwijkingen tussen 4,1 en 5,4 graden onder normaal. In de Duitse situatie zou dit tot de op een na koudste winter van de laatste 75 jaar kunnen leiden.

Ook hebben de onderzoekers, met behulp van geavanceerde klimaatmodellen en statistische technieken (zoals climate model boosting en empirical importance sampling) gekeken naar de fysieke mogelijkheden van winterweer in Europa in de huidige tijd. Hun conclusie: zelfs een winter die even koud is als die van 1963, is fysiek nog steeds mogelijk in Centraal-Europa, alleen is de kans erop wel heel klein geworden.

Waarom dit belangrijk is

Hoewel koude winters minder vaak voorkomen en ook minder streng worden in een opwarmend klimaat, zijn ze dus nog steeds niet helemaal uitgesloten. En juist omdat de samenleving inmiddels sterk afhankelijk is van continu beschikbare energie en een goed functionerende infrastructuur, kan een onverwacht koude winter grote gevolgen hebben. Denk aan hoge energieprijzen, druk op het elektriciteitsnet en risico’s voor de volksgezondheid.

Een interessant inzicht

Voor ons als weerliefhebbers is het fascinerend om te bedenken dat zelfs nu, met alle invloeden van klimaatverandering die er al zijn, de natuur ons blijkbaar nog steeds zou kunnen verrassen, ook al is de kans daarop maasr heel klein. En met het oog op de komende winterverwachting, die later deze herfst verschijnt, is dat extra interessant. Er zijn namelijk aanwijzingen dat de atmosfeer zich deze winter toch een tikkeltje anders zou kunnen gedragen dan in de milde winters van de afgelopen jaren, met mogelijk ook wat meer ruimte voor kou.

Misschien is het dus geen slecht moment om nog eens terug te denken aan die legendarische winter van 1963, toen sloten en kanalen wekenlang dichtlagen en heel Nederland in de ban was van het ijs. Niet omdat zo’n winter nu meteen voor de deur staat, maar wel omdat het blijkbaar zo is dat de natuur ons soms – nee heel soms – dus nog steeds zou kunnen verrassen.