Bijna voorbije winter leek erg op die van 2014

Foto boven: Op veel plaatsen staat de hazelaar in bloei. De winter zit in zijn laatste dagen, de lente komt eraan - Chris Meewis

Nu de winter van 2025 vrijwel voorbij is, wordt overal ter wereld geanalyseerd wat er precies is gebeurd. Eén winter die in de vergelijkingen met het verleden steeds weer terugkomt, is die van 2014. Ook toen zagen we in Noord-Amerika en delen van Azië de ene uitbraak van kou na de andere, terwijl het op andere plaatsen (ook bij ons) erg zacht was.

Advertentie

Zowel na de winter van 2014 als ook nu weer barstte in de Amerikaanse media een discussie los over de rol van de poolwervel in de telkens weer optredende uitbraken van kou daar, gedurende beide winters. Ook nu is die discussie door blogs van NOAA (de Amerikaanse weerdienst) aan de ene en kenner van de poolwervel Judah Cohen aan de andere kant opgevlamd.

Op veel plaatsen staat de hazelaar in bloei. De winter zit in zijn laatste dagen, de lente komt eraan - Chris Meewis

‘Poolwervel was leidend’

Daar waar de schrijvers van het NOAA-blog de invloed van de poolwervel op het weer deze winter in Canada en de VS bagatelliseren en daarbij zeggen dat veel onbekend en onbegrepen is, is Cohen er gedurende de afgelopen winter juist in geslaagd de uitbraken van kou in Noord-Amerika aan de hand van het gedrag van de poolwervel ruim van tevoren en uiteindelijk ook volledig correct te voorzien. Vaak tegen de modelberekeningen op die momenten in.

Het draait om het begrip van een fenomeen dat ‘uitgestrekte poolwervel’ wordt genoemd. De poolwervel is een straalstroom die gedurende de poolnacht in de stratosfeer (de luchtlaag boven de troposfeer – de luchtlaag waarin ons weer zich afspeelt) ontstaat. Binnenin de poolwervel bevindt zich zeer koude lucht, de lucht erbuiten is veel warmer.

Advertentie

Vaak heeft poolwervel een cirkelvorm

Vaak heeft de poolwervel een cirkelvorm. Als dat zo is, blijft de koude lucht in het poolgebied en zijn er nauwelijks uitbraken van kou naar het zuiden. Op de weerkaarten zien we dan een sterke westcirculatie met op veel plaatsen wisselvallig en zacht weer. Dit doordat lagedrukgebieden snel over het noordelijk halfrond bewegen en overal makkelijk kunnen komen.

De bekendste, verstoorde staat van de poolwervel is die na een SSW, een plotselinge opwarming van de stratosfeer boven het poolgebied. Doordat de lucht binnen de poolwervel dan snel opwarmt, verliest de straalstroom aan kracht. Er komt zand in de motor en de windrichting in de stratosfeer kan in plaats van westelijk zelfs oostelijk worden. Iets van de poolwervel is dan nog wel over, maar vaak ver naar de zijkant of gesplitst naar twee zijkanten verdrongen.

Na instorting poolwervel volgen uitbraken van kou

Zodra de poolwervel is ingestort, verandert de drukverdeling in de troposfeer sterk. Vaak komt boven de Noordpool na enige tijd een sterk hogedrukgebied te liggen dat ervoor zorgt dat de koude lucht daar begint weg te stromen. Dit zijn de momenten waarop allerlei regio’s op het noordelijk halfrond met uitbraken van kou te maken kunnen krijgen.

Het bijzondere van de afgelopen winter en ook die van 2014 is dat er boven de poolregio geen SSW’s zijn geweest. En toch kregen het noorden van Amerika en het oosten van Azië met de ene na de andere kou-uitbraak maken, die vaak ver zuidwaarts doorstootte.

Uitrekkende poolwervel was de sleutel

Daar waar de medewerkers van NOAA hierbij geen duidelijke rol voor de poolwervel zien en zagen, stelt Judah Cohen dat het gedrag van de poolwervel juist volledig verantwoordelijk was voor elk van die kou-uitbraken. Het bouwt hierbij voort op onderzoek dat hij samen met andere wetenschappers naar een specifiek onderdeel van het gedrag van de poolwervel heeft gedaan. Naar het telkens veranderen van de vorm ervan: van de eerder beschreven cirkel rondom het poolgebied naar een veel meer uitgestrekte staat. Waarin de poolwervel een langgerekte vorm krijgt, met een centrum dat zich van Siberië tot over Canada uitstrekt.

Staande golf wordt uitvergroot

Het is op die momenten dat een al aanwezig hogedrukgebied bij Alaska sterker wordt en een boven het oosten van Canada en de VS aanwezig lagedrukgebied eveneens. In meteorologische bewoordingen: de staande golf in de stroming boven Noord-Amerika met top bij Alaska en het dal boven het oost van Canada en de VS wordt uitvergroot.

Een gevolg hiervan is dat zeer koude lucht, eerder al vanuit Siberië door het noordpoolgebied heen naar Canada gestroomd, via het noorden van de VS naar het zuidoosten beweegt. En in veel staten enige tijd extreem winterweer brengt.

In de winter van 2014 werden 5 van dergelijke momenten geteld, waarin de poolwervel zich uitstrekte en grote delen van de VS ten oosten van de Rocky Mountains in de extreme winterkou terecht kwamen. Delen van het noordoosten waren toen vrijwel voortdurend koud. De afgelopen winter duurden de momenten waarop de poolwervel zich uitstrekte korter, maar het gebeurde vaker. De winter is nog niet helemaal voorbij en het lijkt erop dat de poolwervel straks tot wel 12 keer aan toe een dergelijk moment van uitstrekken heeft gehad. In drie maanden tijd.

Voor ons in 2014 was lagedrukgebied dominant

In Europa werd de winter van 2014 drie maanden lang gedomineerd door een lagedrukgebied bij Schotland en een langgerekte noord-zuid georiënteerd hogedrukgebied boven Oost-Europa. Het leverde bij ons een zeer zachte winter op, gedomineerd door zuidelijke winden.

De voorbije winter zag er voor ons iets anders uit. Gedurende de eerste helft lag boven de Oceaan een hogedrukgebied, met uitloper tot over Europa. Aan de Noordzijde ervan waren lagedrukgebieden actief die het weer ook in Nederland van tijd tot tijd bepaalden. Halverwege de winter trok het hogedrukgebied langzaam over onze omgeving naar het oosten, waarbij het een uitstapje naar Scandinavië maakte. Op de Oceaan kwam op dat moment een lagedrukgebied te liggen dat de wind bij ons uiteindelijk nog even in het zuiden bracht.

Januari en februari normale temperaturen

Was december bij ons een zachte maand, januari en februari lieten ongeveer normale temperaturen zien. Het verloop was erg vlak. Winterweer ontbrak daardoor opnieuw vaak.

Het proces dat achter het steeds weer uitrekken van de poolwervel zit, wordt golfreflectie genoemd. Het voert te ver om dat hier uit te leggen. We kunnen volstaan door te zeggen dat die golfreflectie zowel in 2014 als in de afgelopen winter een dominante rol heeft gespeeld.