‘Divergentie’ levert bijzondere, onbewolkte strook vanaf IJsselmeer op
Reinout van den BornVanaf de grond was het niet duidelijk te zien, maar vanuit de ruimte des te beter. Een windversnelling boven het IJsselmeer en het Markermeer had stroomafwaarts een scherp gemarkeerde daalstrook tot gevolg. Op die plek kon de zon voluit schijnen. Aan weerszijden werd de strook door banden met flinke stapelwolken gemarkeerd.
Het was Bas van de Beek uit Wageningen die me erop attent maakte, anders had ik het gemist. Maar het is te mooi om te laten liggen. Te bijzonder ook om niet uit te leggen. Want het fenomeen waarover we het hebben, komt op deze manier maar weinig in Nederland voor.
De dag begon zonnig en koud
Even terug naar gisteren. De dag begon op veel plaatsen zonnig en koud. Boven het noorden van het land was een wolkenzone aanwezig. Deze trok in de loop van de ochtend vanuit het noorden, via het midden naar het zuiden, waar de bewolking overdag aanwezig was.
Direct achter de wolkenzone brak de zon even mooi door. Daar bevond zich de daalstrook, die bij de stijgende lucht in het wolkengebied hoorde. Stijgende lucht koelt af en leidt tot de vorming van bewolking. In de natuur draait het altijd om het handhaven van het evenwicht. Dus waar de lucht op de ene plek stijgt, moet hij op de andere plaats wel dalen. Dat gebeurde in de daalstrook, die direct na de passage van de wolkenzone overtrok.
De onbewolkte strook vanaf IJsselmeer en Markermeer
Daarachter vormden zich dankzij de fel schijnende zon en de daarmee samenhangende opwarming nieuwe stapelwolken die op de satellietfoto boven de noordelijke provincies en delen van Noord- en Zuid-Holland duidelijk terug te zien zijn. Wat echter nog veel meer opvalt, is de onbewolkte strook over IJsselmeer en Markermeer en van daar verder over land naar het zuidoosten. De vraag is nu waarom het precies in die strook onbewolkt bleef?
Het eerst zou je aan de watertemperatuur van het IJsselmeer en het Markermeer denken. Maar daar kan de oorzaak niet in liggen. Gisteren beschreven we op deze site immers nog hoe dat water op dit moment relatief warm is en een dag eerder juist voor de vorming van bewolking en een groot deel van de dag zelfs enkele buien zorg droeg.
Er moet iets anders aan de hand zijn geweest
Ook gisteren was de watertemperatuur van het IJsselmeer 15 of 16 graden. Met een relatief koude bovenlucht, die we ook toen in Nederland hadden, zou dat – voortredenerend – opnieuw voor de vorming van stapelwolken moeten hebben gezorgd. Maar die waren er dit keer duidelijk niet. Dus moet er toch iets anders aan de hand zijn geweest.
Bas van de Beek gaf zelf in zijn bericht al de juiste voorzet. Het kan hier niet anders dan om divergentie door windversnelling boven IJsselmeer en Markermeer zijn gegaan. Dat werkt zo. Daar waar de wind boven land relatief wordt afgeremd, versnelt hij boven het water. Gisteren was daar duidelijk sprake van. Het scheelde wel een kilometer of 15 per uur.
Versnellende lucht levert erboven daalbewegingen op
We hebben het over een noordoostenwind die in Flevoland het IJsselmeer op ging en er in de buurt van Amsterdam en Almere weer af kwam. Nu is het niet zo dat die wind, zodra hij van het land boven het water terecht is gekomen, in één klap zijn nieuwe snelheid krijgt. Daar gaat enige tijd overheen. Op die manier waait het verder het water op harder dan op de plek aan de kust waar de wind het water op ging. Aan die voorkant (met de sterkere wind) verdwijnt de lucht dus sneller dan dat hij aan de achterkant (waar de wind het water op komt) wordt aangevoerd. Op die manier ontstaat een tekort, een tekort dat van bovenaf moet worden aangevuld.
Het proces op het water dat tot de luchttekorten leidt, wordt divergentie genoemd. En divergentie, door versnellende lucht op het water, leidt in de lucht erboven tot daalbewegingen. Dalende lucht warmt op en de erin aanwezige wolken verdwijnen op die manier. De gebeurtenissen van gisteren laten een schoolvoorbeeld van dit proces zien.
Het proces van divergentie komt meteen op gang
Vanaf de plaats waar de wind het IJsselmeer op komt, komt het proces van divergentie meteen op gang. De daalbewegingen zijn dermate sterk dat de stapelwolken vrijwel onmiddellijk verdwijnen. En ook al wordt de lucht, eenmaal aan de andere zijde van de twee meren weer boven land, afgeremd (convergentie – hierbij ontstaan stijgbewegingen), blijkbaar is die afremming niet sterk genoeg om de daalbewegingen daar tot staan te brengen. De stapelwolken keren in elk geval niet meer terug. Sterker nog, stapelwolken die van de rechter zijkant de daalstrook in worden getrokken, lossen daarin ook boven land gewoon op.
Daar waar versnellende lucht tot daalbewegingen leidt, doet vertragende lucht dus het tegenovergestelde. De vraag is dan ook hoe het kan dat de daalstrook zelfs boven land zo lang in tact blijft? Mogelijk ligt het antwoord in de aanwezigheid van de twee stroken met stapelwolken, aan weerszijden ervan. Die zijn duidelijk sterker ontwikkeld dan de stapelwolken een stukje verder bij de daalstrook vandaan. Wat op de ene plek daalt, moet op de andere plek stijgen. En als die extra stijging van de lucht aan weerszijden van de daalstrook eenmaal is geforceerd (terug te zien in de sterkere ontwikkeling van de stapelwolken daar), helpt de stijging op die plekken op zijn beurt misschien ook wel mee om de daalstrook zelf langer te laten overleven.
Voor fijnproevers nog een tweede strook
Voor fijnproevers is ten zuidoosten van de brede, onbewolkte strook, nog een tweede, smallere maar ook tamelijk wolkenvrije strook te zien. Inderdaad, in het verlengde van de Randmeren. Het was gisteren een fantastische dag om het weer in een klein land als Nederland aan de hand van goed verklaarbare, lokale effecten te duiden. Bas van de Beek, dank voor het melden!
